فروش ملکه کارنیکا
آموزش

تغذیه در زنبور عسل

تغذیه زنبور عسل نه تنها مورد توجه محقیقن و دانشمندان است, بلکه برای زنبورداران ارزش علمی دارد. تصمیم گیری زیرکانه در مورد چگونگی نگهداری زنبور عسل تنها در موقعی امکان پذیر است که احتیاجات اساسی تغذیه زنبور عسل تفهیم شده باشند. در حشرات با استحاله کامل, تغذیه باید به دو صورت کاملا مستقل مورد توجه قرار گیرد. در این حشرات معمولا احتیاجات غذایی دوره لاروی با حشرات کامل متفاوت است. در زنبور عسل تغذیه نوزادان و حشرات کامل با هم ارتباط نزدیک دارند زیرا حشرات کامل باید فعالانه و بتدریج به لاروها غذا بدهند.

تغذیه شامل کلیه عملیاتی است که به موجب آن یک ارگانیسم, مواد غذایی مختلف, مواد معدنی, آب, ویتامین ها و مواد دیگر را تبدیل به اجزاء بدن خود می کند و یا برای پروسه های مختلف حیاتی از آنها انرژی کسب می نماید. در این رابطه زنبور عسل با ارگانیسم های دیگر تفاوتی ندارد زیرا این حشره نیز به انرژی, مواد پروتئینی, مواد چربی, مواد معدنی, آب, ویتامین ها و غیره احتیاج دارد. انرژی از طریق هیدروکربن ها و به صورت قند تامین می شود. سایر نیازهای غذایی او از دانه های گرده بدست می آید. مواد پروتیئنه به اسیدهای آمینه تبدیل می شود. چربی ها یا مستقیما جذب می گردند و یا به صورت اسیدهای چرب یا کلسترول در می آیند. ملکول های کوچک که از هضم این مواد حاصل می شود ممکن است برای تولید انرژی بکار رود و یا اینکه تبدیل به بافت های بدن شده و یا ذخیره گردد. انرژی حاصله برای ساختن مولکول های آلی, برای انقباض ماهیچه ها و برای جریان انعکاسات عصبی مصرف می شود. انقباضات ماهیچه ها باعث پرواز زنبور عسل, راه رفتن, نیش زدن و سایر فعالیت های حرکتی می گردد.

مواد هیدروکربنه در تغذیه زنبور عسل

نیازهای غذایی لاروهای زنبور عسل با حشرات کامل فرق می کند. حشرات کامل می توانند با تغذیه از مواد هیدروکربنه خالص مدتی نسبتا طولانی زندگی کنند اما پروتئین برای رشد لاروها اهمیت اساسی دارد. حشرات کامل نمی توانند از گرده برای تامین انرژی استفاده کنند. مشاهده توده هایی از زنبور عسل که روی سلول های پر از گرده در قاب ولی فاقد عسل, که از گرسنگی در حال مرگ می باشند غیرعادی نیست. زنبور عسل در حین پرواز, احتیاج به مواد قندی دارد که مستقیما به ماهیچه ها برسد. حشرات کامل نمی توانند از مواد چربی و ذخایر بدن خود برای تامین انرژی استفاده کنند.

مقدار قند در خون زنبوران کارگر حدود 2 درصد است که اگر مقدار آن به 1 درصد برسد حشره می تواند بال های خود را حرکت بدهد ولی قادر به پرواز نیست و وقتی مقدار قند به کمتر از 0.5 درصد برسد, قدرت حرکت را به کلی از دست می دهد. حشرات نر مقدار قند خونشان تا حدودی کمتر است و حدود 1.2 درصد می باشد. ملکه جوان تازه از سلول خارج شده 1.7 درصد قند در خون خود دارد اما حین تخمگذاری, قند خون آن ممکن است تا 0.3 درصد سقوط کند.

کارگران در حین پرواز در هر ساعت 10 میلی گرم و نرها 30 میلی گرم قند مصرف می کنند. زنبوران کارگر که در حرارت 11 درجه سانتی گراد در قفس نگهداری شده اند در هر ساعت 11 میلی گرم قند مصرف می کنند, در 37 درجه سانتیگراد مقدار قند مصرفی به 0.7 درصد سقوط می کند اما در 48 درجه سانتیگراد به 1.4 افزایش می یابد. مصرف مواد هیدروکربنه به شرح فوق در زنبور عسل غیره منتظره نیست زیرا توانایی زنبوران در تولید حرارت و نگهداری آن در توده خوشه مانند در بقای کلنی در نواحی سردسیری اهمیت حیاتی دارد.

تعیین میزان دقیق مواد هیدروکربنه مصرفی در یک کلنی زنبور عسل مشکل است. در عین اینکه میزان مواد قندی مورد احتیاج یک کلنی را 79.31 کیلوگرم در سال تخمین می زنند, تفاوت های زیادی در تخمین کارشناسان در این رابطه وجود دارد. عواملی مانند جمعیت کلنی, مقدار پرورش نوزادان, ترشح موم و حرارت محیط در مقدار انرژی مصرفی تاثیر دارند.

متابولیسم مواد هیدروکربنه در زنبور عسل با سایر جانوران زنده دیگر تفاوت چندانی ندارد. اگرچه در زنبور عسل دیاستاز لازم برای هضم لاکتوز وجود ندارد ولی پدیده یک آنزیم گم شده در جانوران غیرعادی نیست. زنبور عسل می تواند با تغذیه از نوش گیاهان و یا عسلک انرژی لازم را تامین نماید که هر دوی این مواد مخلوط درهمی از مواد هیدروکربنه هستند. قسمت عمده محتویات نوش گیاهان و عسل را گلوکز, فروکتوز و ساکارز تشکیل می دهد. تجربه ها نشان می دهد که بسیاری از قندهای دیگر نیز در آنها وجود دارد. گزارش هایی که اخیرا منتشر شده حاکی از آن است که از قندهای منو و دی ساکارید 12 نوع و از الیگوساکاریدها 11 نوع در عسل وجود دارد.

بعضی از مواد که در عسل مشاهده می شود در اثر فعالیت های آنزیمی روی ساکارز و احیاء اسیدی صورت می گیرد. اگر چه ارزش غذایی بعضی از این قندها کمیاب که بطور طبیعی در عسل دیده می شود روشن نشده است. عده ای عقیده دارند که نوش در گیاهان مواد اضافی یا زائدی هستند که به علت ایجاد بیشتر از حد لزوم آنها در گیاهان توسط سلول های ترشح کننده نوش دفع می شوند و یا در بعضی گل ها جمع می گردند. زنبور عسل و تعدادی از حشرات دیگر این توانایی را دارند که مواد مذکور را به عنوان منبع انرژی بکار برند به همین دلیل تعجب آور نیست اگر نوش گل ها و عسلک شته ها محتوی مواد هیدروکربنه زیاد باشند زیرا مطالعاتی که تا به امروز انجام گرفته است نشان می دهد که اگرچه زنبور عسل می تواند نیازهای مواد هیدروکربنه خود را از طریق ساکارز یا شکر تامین کند اما همین احتیاجات را قادر است از طریق سایر قندها نیز به خوبی تامین نمایند.

قندهایی نیز در طبیعت وجود دارند که زنبور عسل نمی تواند از آنها استفاده کند و حتی عده ای هستند که برای زنبور عسل سمی هستند مانند انواع آزاله, تاج ریزی سیاه, نوعی شیر گیاه, انواع سس, بگ دانه, گونه ای از خانواده پیاز, شاه بلوط, نوعی گون, زیتونیان, پیر گیاه و…

مواد پروتئینی در تغذیه زنبور عسل

اگرچه هر ارگانیسمی احتیاجات خاص خود را دارد ولی پروتئین است که غالبا از عوامل محدود کننده غذایی است و یا در مورد ارگانیسم هایی که برای تامین منابع انسان نگهداری می شوند از همه مواد غذایی دیگر گرانتر است. این اصل در مورد زنبور عسل نیز صادق است. دانه های گرده است که تمامی احتیاجات کلنی زنبور عسل را از لحاظ پروتئین که برای رشد بدن نقش اساسی دارد و برای ترمیم بافت ها و سایر اعمال بدن لازم است تامین می کند ولی دانه های گرده برای زنبور عسل تامین انرژی نمی کند.

از سال های پیش بعضی از زنبورداران به اهمیت گرده در زندگی زنبور عسل پی برده بودند. آنها متوجه شده بودند که وقتی در طبیعت گرده تمام می شود دو تا سه هفته بعد پرورش نوزادان متوقف می گردد. غریزه زنبور عسل برای جمع آوری گرده رشد بسیار دارد. اگر موجودی گرده کم باشد و شرایط هوا اجازه دهد, زنبوران کارگر از کندو خارج می شوند و حتی بسیاری از مواد غیر قابل هضم مانند خاک اره, ذرات چوب پوسیده, غذای آسیاب شده دام ها و حتی غبار کنار جاده و غبار و زغال سنگ را به کندو حمل کنند.

در فعالیت های یک کلنی عادی دانه های گرده دو عمل انجام می دهد: یکی این که کارگران آنها را به عنوان منابع پروتئین, ویتامین, چربی و مواد معدنی مصرف می کنند تا غده های تامین کننده ژله رویال به طور عادی رشد کند. غده های تولید کننده غذای نوزادان در زنبورهای پرستار یک ماده بسیار مغذی ترشح می کنند که ژله رویال یا شاه انگبین نام دارد. این ماده محتوی مقدار زیادی پروتئین است و برای تغذیه لاروهای جوان و ملکه به کار می رود و دوم اینکه گرده به عنوان منبع پروتئین مستقیما برای تغذیه لاروهای مسن تر و زنبوران نر مصرف می شود.

مصرف گرده به وسیله زنبوران کارگر خیلی زود حدود دو ساعت پس از خروج زنبورهای جوان از سلول های خود شروع می شود. در پنج روزگی حداکثر مصرف را دارد و از این به بعد بتدریج کم می شود بطوری که در ده روزگی به صفر می رسد. این عمل با دوره پرستاری زنبوران کارگر مطابقت دارد. اگر زنبور پرستار ناگزیر باشد که برای مدت بیشتری پرستاری را ادامه دهد به همان ترتیب تغذیه از گرده نیز ادامه می یابد.

یک زنبور عسل در طول مدت زندگی خود بین 120 تا 140 میلی گرم گرده مصرف می کند. در این دوره تغییرات داخلی نیز در بدن زنبور عسل رخ می دهد. مقدار پروتئین در بدن زنبوران کارگر در این دوره به 60 تا 70 درصد و در نرها به حدود 40 درصد می رسد. مواد پروتئینی بنابر احتیاج از یک قسمت بدن به قسمت دیگر منتقل می شود. در زنبوران کارگر جوان, غده های تامین کننده غذای نوزادان که در سر قرار دارد رشد زیادی دارد. بعد از این, موقعی که کارگران موم ترشح می کنندو برای تامین نیازهای خارج از کندو به پرواز در می آیند غده های ترشح کننده موم و ماهیچه های پرواز خوب رشد می کنند و غده تولید کننده غذای نوزاد تحلیل می رود.

گرده اگرچه یک ماده مغذی و سرشار از پروتئین است اما از نظر ترکیبات متفاوت است. مقدار پروتئین خام در دانه گرده بین 40 الی 8 درصد و متوسط آن 23 درصد است. تجزیه دانه گرده برای اندازه گیری مقدار اسیدهای آمینه نشان می دهد که این ماده دارای اسیدهای آمینه اصلی برای تغذیه نوزادان زنبور عسل می باشد. در جیره غذایی زنبور عسل مقدار کل پروتئین باید بین 30 تا 23 درصد باشد. اگر مقدار پروتئین در جیره غذایی زنبور عسل کمتر از 23 درصد باشد, پرورش نوزادان متوقف می شود.

نظر به اینکه دانه های گرده غالبا کمتر از میزان مورد احتیاج در دسترس است, مطالعات زیادی صورت گرفته است تا رابطه گرده, با غذای زنبور عسل بهتر درک شود. اگرچه دانه های گرده به صورت تازه نیز مصرف می شود ولی مقدار زیادی از آنها در داخل سلول ها به طور فشرده قرار گرفته است که نوعی تخمیر اسید لاکتیک در آنها صورت می گیرد که این فرآورده تخمیر شده نان زنبور عسل نیز گفته می شود. اگرچه مقدار کمی نشاسته در گرده های تخمیر شده از بین می رود ولی از نظر اهمیت غذایی بین پروتئین تازه و پروتئین تخمیر شده تفاوتی وجود ندارد.

دانه های گرده ای که از زنبوران کارگر گرده آور گرفته می شود اگر بلافاصله در حرارت معمولی خشک و ذخیره شود, پس از یک سال مقداری از ارزش های غذایی خود را از دست می دهد ولی اگر در فریزر نگهداری شود ارزش غذایی آن تا دو سال محفوظ می ماند.

ارزش غذایی گرده را می توان با تجزیه آنها و یا آزمایش های تغذیه ای اندازه گیری کرد. آزمایش تغذیه ای را می توان با مقدار معینی از زنبوران کارگر و یک ملکه تخمگذار در کندوهای کوچک که در یک قفس توری 18 متر مکعبی و عاری از گیاهان گلدار قرار گرفته باشند انجام داد. بعد از یک دوره تطبیق, مقدار معینی گرده یا هر غذای پروتئینی را به صورت یک کلوچه مرطوب در اختیار هر کندو قرار می دهند. برای ارزیابی غذا دو معیار را می توان به کار برد, یکی درجه پذیرش غذا با توزین منظم مقدار خورده شده و دیگری ارزش غذایی آن به وسیله تعداد نوزادهایی که در هر کندو در یک فاصله زمانی مشخص ارزیابی می شود. هرچه تعداد بیشتری نوزاد پرورش داده شود نشانه آنست که ارزش غذایی پروتئین بیشتر است.

در شرایط عادی زنبور عسل از گرده بسیاری از گونه های گیاهان تغذیه می کند. ارزش غذایی گرده گیاهان مختلف اندازه گیری شده است. مطالعه گرده پنج گیاه مختلف نشان داده است که همه گونه ها دارای حداقل ارزش غذایی لازم برای زنبور عسل هستند ولی در بین آنها تفاوت چشمگیری مشاهده می گردد. شبدر شیرین, اقاقیا, افرا, بید و تمشک برای زنبور عسل جالب ترند. افرا و اقاقیا از نظر پرورش نوزاد دارای اهمیت بیشتری بودند. این واقعیت به وسیله تعداد نوزادی که در ازاء مقدار معینی گرده پرورش می یابد, اندازه گیری می شود. شبدر شیرین در این مقایسه موجب تولید حداکثر نوزاد گردیده است. مخلوط گرده مختلف مرکب از پنج نوع گرده مورد آزمایش همراه با چند نوع گیاه دیگر در منطقه نشان داد که متوسط ارزش تولید نوزاد نزدیک به متوسط ارزش غذایی هر یک از آنها به تنهایی بوده است. در این ارزیابی کلی, ترتیب ارزش گرده ها از بالا به پایین عبارتست از شبدر شیرین, اقاقیا, پلن مخلوط, افرا, بید و تمشک.

بعضی از دانه های گرده سفت و غیرقابل هضم هستند و در مقابل اسید غلیظ, مواد بازی گرم و آسیاب شدن مقاومت از خود نشان می دهند, ولی گفته می شود که زنبور عسل به کمک دیاستاز های داخل دستگاه هاضمه آن را تجزیه می کند. در عین اینکه در روده های زنبور عسل دیاستازهای خاصی وجود دارد اما معلوم نیست که این دیاستازها از بدن زنبور عسل به داخل روده راه یافته, از میکروفلور داخل روده ها ترشح شده و یا در داخل دانه های گرده موجود بوده است.

براساس تجزیه های شیمیایی, گرده گیاهان مختلف از نظر ارزش غذایی برای زنبور عسل بسیار متفاوت هستند. اینکه زنبوران کارگر بهترین گونه های موجود را مورد استفاده قرار می دهند و یا اینکه هرچه در دسترس باشد, کاملا شناخته نشده است. برمبنای پروتئین خام و اسیدهای آمینه آزاد, می توان برای زنبور عسل از سایر مواد غذایی برنامه ای ترتیب داد, ولی هیچ کس نمی تواند ترکیبی بسازد که از هر لحاظ از نظر ارزش غذایی با گرده گل برابری کند.

در جدول زیر حداقل اسیدهای آمینه لازم برای رشد مطلوب زنبور عسل و مقدار این مواد در چند نوع پروتئین به نسبت درصد پروتئین خام را مشاهده می فرمایید.

اسید آمینه های موجود در گرده گل
اسید آمینه های موجود در گرده گل

چربی ها در تغذیه زنبور عسل

چربی ها یا لیپیدهای مورد احتیاج زنبور عسل نیز از طریق تغذیه از دانه های گرده تامین می شود. شواهدی در دسترس است که زنبور عسل مواد چربی را در بدن خود ذخیره و در مواقع گرسنگی و در شرایط عادی رشد از آن استفاده می کند. زنبوران کارگر پائیزه بخصوص در نواحی شمالی با مقایسه با کارگران بهاره و تابستانه چربی بیشتری در بدن دارند. اسیدهای چرب از قسمت های اصلی فسفولیپیدها هستند که قسمت عمده ترکیبات سلولی و فعالیت های سلولی را تشکیل می دهد. اسیدهای چرب در بدن زنبور عسل عمدتا از نوع اشباع شده و با زنجیره بلند هستند. از آن جمله اسید اولئیک, اسید بالمتیک و اسید استئاریک می باشند که رابطه نزدیکی با آنچه که در دانه های گرده یافت می شود ندارند.

بسیاری از حشرات نمی توانند استرول ها را در بدن بسازند و می بایستی در فرمول غذایی آنها این مواد وجود داشته باشند. در بافت های بدن زنبور عسل methylene-cholestrol 24 دیده می شود. در شرایط آزمایشگاهی زنبور عسلی که از چربی و گرده دور نگهداشته شده و فقط با شکر تغذیه شده بودند توانستند به میزان قابل توجهی در بدن خود چربی سنتز نموده و آنها را در سر و شکم خود ذخیره کنند. موم زنبور عسل ماده ایست پیچیده و نزدیک به مواد چربی که مشتمل بر هیدروکربورهای با زنجیره طویل, الکل های منوهیدریک, اسیدها و هیدروکسی اسیدها که از هیدروکربورها ساخته می شوند ولی مکانیسم واقعی این تبدیل شناخته نشده است.

ویتامین ها در تغذیه زنبور عسل

زنبور عسل مانند تمام جانوران دیگر احتیاج به ویتامین ها دارد که با سایر مواد غذایی بخصوص پروتئین ها باید در تعادل مطلوب باشند. دانه های گرده بطور استثنایی سرشار از ویتامین های محلول در آب است. در عین حال که برای رشد مطلوب غده غذای نوزادان فقط پروتئین لازم است, ویتامین ها برای نشو و نمای نوزادان اهمیت اساسی دارند.

آب در تغذیه زنبور عسل

زنبور عسل آب مورد نیاز خود را از نوش گل ها و آبی که مستقیما از منابع مختلف به کندو حمل می کنند تامین می نمایند. همانند تمام موجودات زنده, آب در بدن زنبور عسل به عنوان حلال عمومی بیشتر مواد آلی و مواد معدنی می باشد و در متابولیسم سلول های بدن مورد نیاز است. مقدار احتیاج به آب تابع فصول مختلف سال است. در هنگام بهار که پرورش نوزادان در جریان است و عسل غلیظ به عنوان غذا مصرف می شود, برای رقیق کردن عسل آب اضافی لازم است. در مناطق شمالی در زمستان مصرف آب حداقل است و اگر در کندو عمل تهویه به خوبی صورت نگیرد, آب حاصل از هضم عسل ممکن است برای کلنی زیان آور باشد.

مواد معدنی در تغذیه زنبور عسل

زنبور عسل مواد معدنی را به طور جداگانه جمع آوری نمی کند ولی این مواد از طریق حمل آب, نوش, گرده و عسلک به داخل کندو تامین می شوند. تجربه ها نشان داده است که در دانه گرده و بدن لاروهای زنبور عسل تا 27 عنصر کمیاب یافت می شود. فسفر و پتاسیم بیشترین مواد معدنی هستند که در این تجزیه ها به دست آمده اند. کلسیم, منیزیم سدیم و آهن از لحاظ فراوانی در مرحله بعدی قرار گرفته اند. تجربه ها نشان می دهد که اضافه کردن حتی مقدار کمی نمک به شربت قند مورد تغذیه زنبور عسل از طول عمر آنها می کاهد. استفاده از عسلک حشرات به دلیل این که محتوی مقدار زیادی مواد معدنی هستند, در صورتی که زنبوران عسل به علت سرمای زمستان مدت زیادی در کندو بمانند برای آنها زیان آور است.

با وجود این که اطلاعات فراوانی در رابطه با نیازهای غذایی زنبور عسل کسب شده است ولی هنوز سوال های زیادی در این رابطه وجود دارد که جواب آنها داده نشده است. برای این که بتواند در مدیریت کندوها تصمیم گیری منطقی صورت گیرد, لازم است اطلاعات دقیقی درباره نیازهای غذایی کلنی در دست باشد.

{ مرتضی اسماعیلی }

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *