فروش ملکه کارنیکا
آموزش

زنبور عسل و حشرات نزدیک به آن

این که شیرینی عسل, نیش دردناک زنبور عسل و یا منظره بیرون کردن بچه زنبور عسل یا تقسیم کندو, کدام یک برای اولین باعث جلب توجه آدمیان شده, روشن نیست, اگرچه انسان و زنبور عسل تا آنجا که تاریخ حکایت می کند با هم مرتبط بوده اند. در مباحثی مانند زنبور عسل که تاریخی طولانی و نوشته های فراوان ادبی و فنی دارد, داشتن مفاهیم دقیقی از اصطلاحات و کلمات به آن بحث ها معانی بهتری می بخشد.

اصطلاحات پرورش زنبور عسل و زنبور شناسی قالبا به صورت دو مفهوم مشابه در نظر گرفته می شود و حال آنکه پرورش زنبور عسل به معنی پرورش نوع معمولی زنبور عسل است ولی زنبور شناسی معنی وسیعتری دارد و شامل کسب دانش و اطلاعات درباره همه انواع زنبورها از جمله زنبور عسل می باشد.

کلمات Bee, Honeybee و Honeybees غالبا برای یک معنی یعنی زنبور عسل ذکر می شود. در بسیاری از فرهنگ لغات کلمه مرکب Honeybee را به صورت یک کلمه واحد Honeybee می نویسند. کمیته تعیین اسم عمومی حشرات در انجمن حشره شناسان آمریکا مقرر داشته است که هرگاه اسمی از دو کلمه ساخته شده باشد باید آن دو کلمه از هم جدا نوشته شود. نمونه های آن مگس خانگی House fly, زنبور مقدس Bomble bee کفش دوزک Lady beetle و البته زنبور عسل Honey bees می باشد کلمه Bees شامل هریک از گونه های زنبور عسل می شود مانند زنبور برگ بر, زنبور معمار و زنبور خاک های شور.

کلمات جمعیت یا Colony و کندو یا Hive غالب اوقات توسط اشخاص غیر فنی مورد اشتباه قرار می گیرد. کلنی عبارت است از یک دسته زنبوران عسل شامل ملکه, کارگر و زنبوران نر که در یک سازمان واحد با هم زندگی می کنند ولی کندو محفظه ای است که زنبور عسل داخل آن به سر می برد.

یک طبقه بندی مختصر به اشخاص غیره حشره شناس کمک می کند تا رابطه زنبور عسل یا Apis mellifera را با گروه های مختلف حشرات از جمله سایر زنبوران بهتر درک کنند. زنبور عسل جزء ردیف بال غشائیان Hymenoptera می باشد که این ردیف, گروه متنوع و بزرگی از حشرات را تشکیل می دهند. حشره شناسان احتمال می دهند که بال غشائیان از مفیدترین ردیف های حشرات باشند. در عین اینکه در این گروه, معدودی مخرب و زیان آور یافت می شود, غالب آنها باعث از بین رفتن حشرات زیان آور می شوند, یعنی حشرات شکارچی Predator و انگل Parasite هستند و عده ای نیز از نظر گرده افشانی و تولید عسل و موم مفید واقع می شوند. حشرات کامل در بال غشائیان به وسیله داشتن دو جفت بال نازک غشایی شناخته می شوند که جفت دوم بال های آنها از جفت اول کوچکتر است و بال های عقبی مجهز به قلابهائی هستند که در هنگام پرواز این قلاب ها به بال های جلوئی می چسبند و بدین ترتیب بال ها به صورت یکپارچه حرکت می کند. بال غشائیان دارای استحاله کامل هستند و بیشتر افراد ماده دارای تخمیر می باشند که به عنوان نیش هم بکار می رود.

نامگذاری دو اسمی در سال 1758 توسط شخصی بنام لینه ابداع شده است. در این روش هر موجود زنده ای با دو اسم مشخص می گردد. یکی اسم جنس و دیگری اسم گونه و نوع جانور.

چندین جنس از جانوران که دارای خصوصیات مشابه یا مرتبط هستند در یک تیره یا خانواده قرار می گیرند و به همین ترتیب چند خانواده در یک راسته یا Order و چندین راسته یک رده یا Class را تشکیل می دهند.

گروه ها به طریقی طبقه بندی شده اند تا نمایانگر روابط و مراحل تکاملی نسبت به هم باشند. زنبور عسل معمولی در این طبقه بندی جزو خانواده Apidae و راسته بال غشائیان یا Hymenoptera و رده حشرات یا Insecta می باشد. به علت تنوع بال غشائیان و پیچیدگی خصوصیات آنها, حشره شناسان هر یک از گروه های فوق را به بالا گروه و زیر گروه تقسیم کرده اند, مثلا زیر خانواده Apinae و بالا خانواده Apoidea. اسامی خانواده به idae و بالا خانواده به oidea و زیر خانواده به inae ختم می شوند. اسامی جنس و گونه کلماتی لاتین هستند و در متون انگلیسی با حروف ایتالیک یا کج نوشته می شوند.

متخصصین طبقه بندی از نظر گروه بندی جانوران با هم اختلاف نظر دارند. عده ای یعنی lumpists دوست دارند که طبقات آنها شامل گروه های بزرگتر باشند و عده ای یعنی Splitists در طبقه بندی اعتقاد به گروه های کوچکتر دارند. به همین لحاظ در بعضی منابع 7 – 8 خانواده را در یک راسته ذکر کرده اند و حال آنکه در منابع دیگر 15 – 10 خانواده در همان راسته ذکر گردیده است. به عنوان مثال بعضی از مولفین زنبور مقدس را با زنبور عسل در یک خانواده Apoidea قرار داده اند و حال آنکه بعضی دیگر برای زنبوران مقدس خانواده جداگانه یعنی Bombidae قائل هستند.

بال غشائیان را معمولا به دو زیر راسته و ده بالا خانواده از زنبورهایی که موی منشعب ندارند یعنی Wasps و یک بالا خانواده از زنبورهایی که موی منشعب دارند یعنی Bees تقسیم می کنند. تعداد خانواده های زنبورهای با موی منشعب یا Bees بسته به مولفین مختلف متفاوت است و بین 12- 6 تغییر می کند و خانواده Apidae خود دارای سه زیر خانواده است.

زنبورهای با موهای غیر منشعب قرابت نزدیکی با زنبوران با موهای منشعب دارند. این زنبوران بسیار متنوع و عموما نسبت به گروه دوم ابتدایی تر هستند. اکثرا زندگی انفرادی دارند, به این معنی که تنها زندگی می کنند و دسته جمعی نیستند و ممکن است که انگل یا شکارچی نیز باشند و حتی آنهایی هم که زندگی اجتماعی دارند دارای آن درجه ای از پیشرفت که در زنبور عسل دیده می شوند نیستند. تنها زنبوران ماده جفت گیری کرده در زمستان زنده می مانند. لانه شان از قطعات کوچک چوب یا مواد سلولزی ساخته می شود و هر ساله تجدید بنا می گردد. در میان این گروه دو بالا خانواده وجود دارد که اجتماعی هستند یعنی Vespoidea و Sphecoidea که هر یک از این دو گروه لانه های مخصوص خود را می سازند. بعضی برای لانه سازی حفره هایی در سطح یا داخل زمین جستجو می کنند. بعضی دیگر لانه های خود را آزادانه یعنی زیر شاخه های درخت و نظایر آن آویزان می کنند. در حالی که عده ای همین لانه ها را با لایه های از مواد کاغذی می پوشانند.

محفظه هایی که در آنها نوزادان پرورش داده می شوند و سلول نام دارند, به طور عمودی آویزان هستند و با سلول های زنبور عسل که افقی ساخته شده اند تفاوت دارد. زنبور عسل از سلول ها, هم برای پرورش نوزاد و هم برای ذخیره عسل استفاده می کند. این سازش به جمعیت زنبور عسل این توانایی را بخشیده است که نبودن غذا را در محیط طبیعی برای یک مدت طولانی تحمل کند. در حالی که زنبوران Vespoidea به دلیل کمبود ذخیره بدنی قادر نیستند که دوران طولانی زمستان را بگذرانند و ماده بارور است که بقای گونه را حفظ می کند. کارگران و افراد نر در پاییز هر سال می میرند. ماده بارور زمستان  به حالت خواب زمستانه در پناهگاه های مختلف می گذراند. در فصل بهار این زنبور ماده بارور, محل مناسبی برای لانه سازی انتخاب می کند و شروع به عملیات ساختمانی می نماید. در سلول هایی که ساخته است تخم می گذارد و از لاروهایش که از تخم خارج شده اند مراقبت می کند. زنبوران اولیه که متولد می شوندکارگر هستند و در تهیه غذا و توسعه لانه کمک می کنند. به ترتیب که فصل پیش می رود, همراه با توسعه لانه جمعیت خانوده نیز افزایش می یابد و حوالی اواسط تابستان یا اوایل پاییز افراد ماده بارور و نر تولید می شوند. نرها و ماده های جمعیت های مختلف با هم جفت گیری می کنند و فقط ماده های بارور یا ملکه ها هستند که زمستان را زنده می مانند و نسل بعدی را ایجاد می کنند.

زنبورهای با موهای منشعب یازده خانواده هستند که شامل زنبوران عسل نیز می گردد. در این خانواده 4 گونه زنبور عسل یعنی زنبور عسل کوچک A. florea و زنبور صخره A. dorsata و زنبور عسل معمولی A. mellifera و زنبور عسل هندی A. indica وجود دارد.

A. mellifera گونه ای است که در سراسر دنیا حالت غالب دارد. A. florae زنبور کوچک نامیده می شود و در مقابل A. dorsata به زنبور عسل بزرگ معروف است. هر دو گونه در جنوب آسیا یافت می شوند و از زنبور عسل معمولی ابتدایی ترند. اگر چه در بین کارگران آنها, سیستم ارتباطی برقرار است ولی این ارتباط به دقت ارتباط در زنبور عسل نیست. این زنبورها تا حدودی مشابه زنبوران Vespoidea لانه خود را در شانه های تک واحدی ولی در جاهای سرپوشیده مثل زیر شاخه های درختان و سقف ایوان منازل بنا می کنند.

در مقایسه با A. mellifera و A. indica خانواده کلنی زنبور کوچک A. florea جمعیت کمتری دارند و از آنجائی که شان در فضای باز قرار گرفته, تعداد بیشتری از کارگران موظف به محافظت لانه در مقابل جانوران شکارچی هستند و از آنجا که اصولا مواد غذایی در سراسر سال برایشان در دسترس است, لذا عسل زیادی جمع آوری و ذخیره نمی کنند.

زنبور عسل بزرگ A. dorsata شان های بزرگ می سازد که گاهی بیش از یک متر محیط آنست. این شان ها نیز در محیط باز قرار دارد و خانواده بزرگی از زنبوران را در خود جای می دهد و مانند A. florea مقدار کمی عسل ذخیره می کند.

A. indica  همان طور که از نام آن برمی آید در هندوستان یافت می شود. بعضی اسم گونه Cerana را روی آن گذارده اند. این گونه مانند زنبور عسل A. mellifera در محیط بسته زندگی می کند و برای تولید عسل پرورش داده می شود. اگر چه مقدار ذخیره عسل آن مانند گونه نام برده نیست.

A. mellifera  زنبور عسل قابل توجهی است. این زنبور لانه خود را در داخل محفظه ها می سازد و قادر است در مواقعی که شرایط مساعد باشد مقادیر زیادی نوش و گرده ذخیره کند تا در مواقع دیگر آنها را به مصرف برساند. از این لحاظ موجود موفقی است. تا آنجا که تاریخ حکایت می کند, با انسان در ارتباط بوده و به نقاط مختلف جهان برده شده و با سرعت با محیط جدید خو گرفته است.

اعتقاد براین است که موطن اصلی زنبور عسل یا اجداد بلافصل آن جائی در منطقه اوراسیا, احتمالا جنوب شرقی آسیا یا شمال هندوستان باشد. بلافاصله پس از انتشار این گونه در جهان, جمعیت هائی از آن به وسیله موانع جغرافیایی یا دور افتادگی, از هم جدا شدند. اینکه آیا هر یک از آنها نژادها و یا زیرگونه هایی خاص را تشکیل داده باشند یک مسئله آکادمیک است. در هر حالت این گروها هر یک ژنوتیپ متفاوتی را نشان می دهند که با شرایط محیطی خود سازش پیدا کرده و نژادهای مختلفی براساس طرح, رنگ و رفتار بوجود آورده اند که به وسیله اندازه گیری بعضی خصوصیات مرفولوژیک مشخص می شوند. امروزه در ایالات متحده آمریکا, به دلیل سلکسیون و تلاقی نژادهای مختلف, نژاد خالص وجود ندارد. اگرچه بعضی خطوط ژنتیکی براساس رنگ و رفتار مشخص شده اند.

انواع نژادهای معروف زنبور عسل در دنیا

1 . نژادهای اورآسیایی

اسم علمی

اسم عمومی

A.m.carnica

نژاد کارنیولی یا بور

A.m.caucasica

نژاد قفقازی

A.m.cercopia

نژاد مقدونی

A.m.cypria

نژاد قبرسی

A.m.ligustica

نژاد ایتالیایی یا زرد

A.m.mellifera

نژاد آلمانی یا سیاه

A.m.remipes

نژاد قفقاز و ایرانی

A.m.cyriaca

نژاد سوری

2 . نژادهای آفریقایی

اسم علمی

اسم عمومی

A.m.adansonii

نژاد آفریقایی

A.m.capensis

نژاد ؟

A.m.intermissa

نژاد ؟

A.m.lamarckii

نژاد لامارک

A.m.major

نژاد ؟

A.m.monticola

نژاد ؟

A.m.nubica

نژاد ؟

A.m.sahariensis

نژاد صحرایی

A.m.scutellata

نژاد ؟

طی سالیان متمادی رفتار نژادهای مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. خصوصیات تیپیک مورد علاقه زنبورداران بر مبنای اطلاعات بیان شده است. به عنوان مثال قدرت زمستان گذرانی در نواحی که زمستان سرد دارد به عنوان صفت خیلی مهم در نظر گرفته شده, بخصوص اگر زنبوردار در زمستان قادر به جابجایی به نواحی معتدل تر نباشد. زنبورهای آرام مرجح اند, اما اگر کلنی ها در جاهایی نگهداری شوند که پرداتورها زیاد باشند در این حالت زنبورهای آرام نمی توانند به حیات خود ادامه دهند.

در بعضی نواحی یک نژاد به تدریج جایگزین نژاد قبلی گردیده است. در ایالات متحده آمریکا زنبور عسل نژاد آلمانی یعنی سیاه, به تدریج جای خود را به نژاد ایتالیایی یعنی زرد داده است. نژاد سوری در اسرائیل جای نژاد ایتالیایی را گرفته است و در آلمان و اروپای مرکزی نژاد آلمانی جایگزین نژاد کارنیولی گردیده است. در کشور برزیل هیبرید خطرناک آفریقایی – برزیلی جای زنبور آرام ایتالیایی را گرفته است.

{ مرتضی اسماعیلی }

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا