ترشح موم و ساختن سلول مومی زنبور عسل

بسیاری از مردم از این که زنبور عسل موم ترشح می کند و شانه های مومی می سازد دچار حیرت می شوند. موم توسط چهار جفت غده در سطح زیرین ترشح می شود. این غده ها وقتی زنبوران 12 تا 18 روز عمر دارند در حداکثر فعالیت خود هستند. در موقع اضطراری کارگران جوان تر یا پیر تر نیز می توانند موم ترشح کنند ولی ترشح آن بازده چندانی ندارند.

ترشح موم در مواقعی صورت می گیرد که درجه حرارت بدن کارگران به 33 – 36 درجه سانتیگراد برسد. کارگرانی که آماده ترشح موم باشند شکم خود را از عسل پر می کنند و خود را از توده ای از زنبوران در نزدیکی محلی که باید شانه ساخته شود, آویزان می کنند. پس از حدود 24 تا 36 ساعت پولک های موم در سطح زیرین شکم دیده می شود. هر یک از پولک ها ابتدا با یکی از پاهای عقبی از زیر شکم برداشته و به نزدیک سر برده می شود و در حالی که زنبور روی پاها نگه داشته می شود, در این حالت پولک موم را با آرواره خود می جود و آن را با ترشحات بزاقی خود مخلوط می کند. این ترشحات به اضافه رنگ دانه هایی که از گرده گرفته می شود, موجب می گردد تا موم رنگ زرد به خود بگیرد. پولک هایی که از زیر شکم جدا می شوند, قبل از جویده شدن به مقیاس بارزی روشن ترند. به علاوه اگر زنبوران را در محیط بسته و فقط با شکر تغذیه کنند, رنگ موم از حالت عادی روشن تر خواهد شد.

کارگران در برداشت پولک های موم و قرار دادن آنها روی شانه ها از یک دوره یا طرح ثابتی پیروی نمی کنند. اگر کسی یک زنبور کارگر را زیر نظر بگیرد, خیال می کند که آنها در انجام کارها بازده خوبی ندارند. این غیر عادی نیست اگر ملاحظه شود یک زنبور, قطعه مومی را در یک محل نصب کند و زنبور دیگر آن را بردارد و در محل دیگری قرار بدهد. در هر حالت کار باید انجام شود و به پایان برسد.

شانه ها از سقف محفظه به سمت پایین تحت تاثیر قوه ثقل ساخته می شوند. دلایلی در دست است که نشان می دهد زنبوران در ساختن شانه ها از نیروی مغناطیسی زمین استفاده می کنند و اگر آزاد گذاشته شوند, جهت شمالی جنوبی را ترجیح می دهند.

زنبورها فرصت طلب هستند و روی موم های عاج داری که طرح سلول ها روی آن نقش بسته نیز سلول های خود را بنا می کنند. زنبورداران روی این رفتار زنبور عسل سرمایه گذاری کرده اند و موم دیواره آج دار ساخته اند که در داخل یک قاب مستطیلی نصب می شود و این اساس قاب های متحرک را تشکیل می دهد.

ترشح موم با صرف انرژی زیاد همراه است, بطوریکه آزمایشات نشان می دهد اگر زنبوران کارگر بدون در اختیار داشتن گرده و عسل به ساختن شانه وادار شوند, ظرف 15 روز 20 درصد وزن خود را از دست می دهند که ظاهرا ذخایر بدن خود را مصرف می کنند. برای ترشح  45 درصد کیلوگرم موم, یک کندوی متوسط 3.62 کیلو شکر یا عسل مصرف می کند. اگر چه در این رابطه تفاوت هایی وجود دارد.

ساختمان شانه های زنبور عسل به وسیله بسیاری از فلاسفه و مهندسین مورد بررسی قرار گرفته و آنها قبول کرده اند که در اساس طرح ساختمان سلول ها تغییری نمی توان داد. زنبوران کارگر برای ساختن یک شانه تلاش و وقت قابل توجهی مصرف می کنند. از نظر بازدهی, زنبور عسل در این کار با حداقل موادی که بکار می برند, حداکثر بهره برداری را می کند. یک جهت بازدهی مطلوب این است که زنبوران از سلول ها هم برای پرورش نوزاد و هم برای ذخیره عسل و گرده استفاده می کنند. شش گوش بون سلول ها جهت دیگری از بازدهی مطلوب است که اگر سلول ها گرد ساخته می شد درست است که مواد اولیه کمتری مصرف می گردید. ولی در این حالت به اندازه سلول های شش گوش دیواره های مشترک وجود نداشت. انتخابی که باقی می ماند سلول ها چهار گوش است, اما محاسبات ریاضی نشان می دهد که سلول های شش گوش با دیواره های مشترک دارای استحکام بیشتر با حداقل مواد بکار رفته می باشند.

قاعده هر سلول از سه رمبوئید تشکیل یافته که در حقیقت یک هرم واژگون را تشکیل می دهند. هر یک از رمبوئیدها یک سوم کف سلول را در طرف مقابل تشکیل می دهند. شانه ها عمودی ساخته می شود و سلول ها به طور افقی, که نسبت به خط افقی از قاعده زاویه ای بین 9 –  14 درجه تشکیل می دهند. در عین اینکه داشتن چنین شیبی به سمت داخل برای حفاظت نوزادان در داخل سلول منطقی به نظر می رسد, دیده شده که اگر قاب ها را معکوس قرار دهند نیز زنبوران از آنها استفاده می کنند.

دیواره قاعده یک سلول تازه ساز 0.0889 میلی متر ضخامت دارد. ضخامت دیواره های جانبی 635 درصد میلیمتر است. در اثر کاربرد مکرر سلول ها برای پرورش نوزادان, دیواره ها ضخیم و فضای داخل سلول ها کم می شود. وقتی که سلول ها خیلی کوچک بشوند, کارگران با خارج کردن جلدهای شفیرگی آن را گشاد می کنند, در این صورت دوام یک شانه نامحدود است مگر این که شکسته شود و یا صدمه ببیند.

{ مرتضی اسماعیلی }